De diskwalificatie ‘neo-liberaal’ ligt vertegenwoordigers van (vooral) links tot (soms) rechts tegenwoordig in de mond bestorven. Op allerlei maatschappelijke kwalen en negatieve ontwikkelingen wordt dit frame geplakt, van doorgeschoten marktwerking tot de innige band tussen grote bedrijven en de overheid. Zelfs tegenstrijdige zaken als deregulering en toegenomen regeldruk worden er aan toegeschreven. Maar waar komt dit etiket toch vandaan? Is het een liberale stroming en zo ja, wie zijn dan de vertegenwoordigers daarvan?

Eerst de oorsprong van het woord. Kort na de tweede wereldoorlog zocht een groepje liberalen een gulden middenweg tussen het socialisme en het kapitalisme. Dit werd de ‘sociale markteconomie’, waarbij een sterke staat een beperkt aantal taken met kracht uitoefent om de scherpe kantjes van het marktmechanisme af te slijpen. De Duitse variant, ontwikkeld door econoom en socioloog Alexander Rüstow (op de foto), werd ‘Ordo-liberalismus’ genoemd of ‘Neo-liberalismus’, maar die term sloeg niet echt aan. In de jaren ’80, toen de PvdA haar ideologische veren afschudde en ‘een derde weg’ insloeg, toverde SP-leider Jan Marijnissen de term tevoorschijn om de PvdA verbaal om de oren te slaan. Niet lang daarna nam de linkse politiek als geheel de kreet over als scheldwoord voor alles waar zij een hekel aan hadden. En inmiddels zou zelfs de corona-pandemie een neo-liberalistisch verschijnsel zijn. Let wel, het virus is ontstaan in het land met de grootste communistische dictatuur, een land dat begon met vervolging van klokkenluiders in plaats van virusbestrijding. 

Behalve politici gebruiken ook commentatoren, historici en filosofen het woord te pas en te onpas in hun boeken en columns. Maar niemand komt met een definitie van wat dat verschrikkelijke neo-liberalisme dan precies is, laat staan dat men vertegenwoordigers van deze zogenaamde stroming kan aanwijzen. Laat het duidelijk zijn: neo-liberalisme is géén variant van het liberalisme, maar holle retoriek die gebruikt wordt om de tegenstander buiten spel te zetten.